W polskim systemie prawnym istnieje tylko jeden sposób rozrządzenia swoim majątkiem na wypadek śmierci, tj. przez sporządzenie testamentu. Wymogiem ustawowym jest, by testament sporządzony był przez jednego spadkodawcę, tym samym ustawodawca wyłączył możliwość sporządzania testamentów wspólnych, np. razem przez oboje małżonków.
Sporządzić i odwołać testament może tylko i wyłącznie osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych, a więc każda osoba fizyczna, która osiągnęła pełnoletniość (ukończyła 18 lat lub uzyskała ją przez zawarcie małżeństwa) i nie została ubezwłasnowolniona.
Co istotne, w przypadku gdyby spadkodawca zmienił zdanie i chciał zapisać całość lub część majątku innej osobie lub w inny sposób podzielić majątek, lub po prostu odwołać testament, może to zrobić w każdej chwili. Spadkodawca może odwołać zarówno cały testament jak i jego poszczególne postanowienia.
Form odwołania testamentu jest kilka: spadkodawca może tego dokonać sporządzając nowy testament, testament po prostu zniszczyć lub pozbawić go cech, od których zależy jego ważność, bądź w taki sposób uczynić w nim zmiany, z których będzie wynikać wola odwołania jego postanowień.
Wymagające podkreślenia jest to, iż w przypadku sporządzenia nowego testamentu i niezaznaczenia w nim, że poprzedni testament się odwołuje, ulegają odwołaniu tylko te postanowienia poprzedniego testamentu, których nie można pogodzić z treścią nowego testamentu.
Kodeks cywilny wyróżnia dwie formy testamentów, tj. testamenty zwykłe oraz testamenty szczególne.
- Pierwszą grupę testamentów zwykłych dzielimy na: testament holograficzny (tj. własnoręczny), testament notarialny i testament allograficzny. Cechują się przede wszystkim tym, iż mogą być sporządzane w każdym czasie, przez każdą osobę fizyczną mającą zdolność do czynności prawnych oraz tym, iż testament taki będzie ważny niezależnie od tego, ile czasu upłynie pomiędzy sporządzeniem testamentu a śmiercią spadkodawcy, o ile nie zostanie wcześniej odwołany przez spadkodawcę.
Testament holograficzny:
Jedną z najbardziej popularnych form testamentu jest testament własnoręczny (holograficzny). Testament taki musi zostać spisany pismem ręcznym, najlepiej na papierze, by był czytelny. Co bardzo istotne, do sporządzenia takiego testamentu nie można używać komputera lub maszyny do pisania, ani nie może zostać spisany przez inną osobę w imieniu testatora. Testament koniecznie winien zostać przez sporządzającego podpisany, bowiem niepodpisany testament jest nieważny. Testament powinien zostać opatrzony datą jego sporządzenia, choć nie jest to warunek, który powoduje jego nieważność, jeżeli nie wywołuje wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co do treści testamentu lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów.
Testament sporządzany własnoręcznie nie wymaga świadków, nie ma ponadto żadnych wymogów co do miejsca jego przechowywania – możne być przechowywany w domu, u osoby najbliższej lub może zostać oddany na przechowanie notariuszowi. Zaletą tego ostatniego rozwiązania jest to, iż oddanie testamentu notariuszowi wiąże się z faktem, iż nigdy nie dostanie się w niepowołane ręce, nadto zostanie odnotowany w Notarialnym Rejestrze Testamentów (NORT). Dzięki temu z jednej strony zmniejszy się ryzyko, że testament pozostanie nieznany lub że będzie ujawniony z opóźnieniem, a z drugiej strony – ułatwi to odszukanie i ujawnienie testamentu po śmierci testatora, gdy jego sporządzenie albo miejsce przechowywania nie są całkowicie pewne.
W rejestrze NORT, na co trzeba zwrócić uwagę, można bezpłatnie zarejestrować zarówno testament własnoręczny, jak i sporządzony przez notariusza – o czym poniżej. Na wniosek testatora rejestruje go notariusz. Ważne jest to, że rejestr nie zawiera informacji o treści dokumentu, a jedynie potwierdza, że testament został sporządzony i wskazuje kancelarię notarialną, w której został złożony. Dopiero po śmierci spadkodawcy możliwy jest dostęp do treści testamentu i możliwość stwierdzenia dziedziczenia na jego podstawie. Wymaga to wykazania przez osoby zainteresowane interesu prawnego na zasadach ogólnych prawa spadkowego.
Testament notarialny
Testament notarialny ma formę aktu notarialnego i jest sporządzany w obecności funkcjonariusza publicznego, którym jest notariusz. Notariusz spisuje wolę testatora, a następnie odczytuje ją na głos. Jeżeli nie mam zastrzeżeń do jego treści, dokument winien zostać podpisany zarówno przez testatora jak i notariusza. Sporządzenie testamentu notarialnego w formie prostej to koszt 50,00 zł, w przypadku chęci jego odwołania zapłacimy 30,00 zł. W przypadku rozszerzenia testamentu w przedmiocie dokonania zapisu zwykłego lub wydania polecenia, bądź pozbawienia uprawnionego prawa do zachowku koszt ten wzrośnie do kwoty 150,00 zł, natomiast w przypadku testament zawierającego zapis windykacyjny cena ta wyniesie 200,00 zł. Bardzo istotny jest fakt, iż sporządzenie testamentu w formie aktu notarialnego ma doniosłą moc dowodową, bowiem ma charakter dokumentu urzędowego. Kodeks postępowania cywilnego normuje formalną moc dokumentu urzędowego poprzez nakazanie traktowania jego treści jako udowodnioną.
Testament allograficzny
Testament allograficzny jest najmniej popularną formą testamentów zwykłych. Warunkiem ustawowym tej czynności jest ustne oświadczenie swojej ostatniej woli przez spadkodawcę w obecności dwóch świadków wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego. Oświadczenie testatora jest następnie spisywane w protokole z podaniem daty jego sporządzenia. Następnie protokół ten odczytuje się spadkodawcy w obecności świadków. Protokół niniejszy winien zostać podpisany przez spadkodawcę, osobę urzędową, wobec której wola została oświadczona, a także przez świadków. W przypadku, gdy testator z jakichś powodów nie może podpisać protokołu, winno to zostać zaznaczone w protokole, z podaniem przyczyny braku podpisu testatora. Taki testament jest również dokumentem urzędowym. Istotnym jest fakt, iż w testamentu allograficznego nie mogą sporządzić osoby głuche lub nieme.
- Drugą grupę testamentów stanowią testamenty szczególne, dzielą się one na: testament ustny, testament wojskowy oraz testament podróżny. Cechą takich testamentów jest to, iż mogą być sporządzone jedynie w wyjątkowych przypadkach, a ważność ich ograniczona jest w czasie. Testamenty szczególne tracą swą moc z upływem sześciu miesięcy od ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego, czyli np. od ustania powodzi, wyzdrowienia osoby ciężko chorej. Natomiast jeżeli spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu, to testament pozostaje ważny.
Testament ustny
Testament ustny jest jedynym z najbardziej popularnych testamentów szczególnych. Charakteryzuje się tym, iż spadkodawca oświadcza swoją ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków. Testament ten może zostać sporządzony tylko i wyłącznie w wyjątkowych okolicznościach, takich jak: istniejąca obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo gdy wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione.
Należy mieć na uwadze, iż obawa rychłej śmierci musi być realna i istnieć w chwili sporządzenia testamentu. Może ona wynikać z różnych przyczyn, m.in. z podeszłego wieku, ciężkiej choroby, nieszczęśliwego wypadku spadkodawcy.
Okoliczności uniemożliwiające lub bardzo utrudniające dochowanie zwykłej formy testamentu nie zostały skonkretyzowane. Obejmują one zarówno zdarzenia nadzwyczajne, powszechnie burzące ustalony porządek (np. powódź, przerwanie komunikacji), jak i wywołane przyczynami odnoszącymi się do osoby testatora, które uzasadniają trudną do pokonania przeszkodę. Chodzi tu również o takie sytuacje, w których ze względu na stan fizyczny, psychiczny, stopień rozeznania i umiejętności w odniesieniu do pisma i formułowania tekstu oraz skorzystania z usług właściwych podmiotów, nie ma podstaw do przyjęcia, że zostanie dochowana zwykła forma testamentu.
Treść testamentu ustnego może być stwierdzona na dwa sposoby.
Pierwszy sposób polega na tym, iż jeden ze świadków lub osoba trzecia spisze oświadczenie spadkodawcy przed upływem roku od jego złożenia. Spisanie powyższe może nastąpić zarówno za życia spadkodawcy jak i już po jego śmierci. Ważne, by osoba spisująca podała miejsce i datę oświadczenia złożonego przez spadkodawcę oraz miejsce i datę sporządzenia pisma, a następnie winni je podpisać: spadkodawca (o ile żyje) i dwóch świadków, natomiast jeżeli spadkodawca zmarł – wszyscy świadkowie.
Drugi ze sposobów stwierdzenia treści testamentu ustnego – musi to nastąpić w ciągu sześciu miesięcy od dnia otwarcia spadku. Polega na tym, że wszyscy świadkowie składają przed sądem zgodne zeznania co do oświadczenia spadkodawcy, a w sytuacji gdy przesłuchanie jednego ze świadków nie jest możliwe lub napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, sąd może poprzestać na zgodnych zeznaniach dwóch świadków.
Testament podróżny
Dość rzadkim przypadkiem jest testament podróżny. Cechuje się tym, iż podczas podróży polskim statkiem morskim lub polskim samolotem spadkodawca oświadcza swą wolę dowódcy statku (samolotu) lub jego zastępcy w obecności dwóch świadków. Dowódca statku lub jego zastępca spisuje wolę spadkodawcy ze wskazaniem daty jej spisania, a następnie pismo w obecności świadków odczytuje spadkodawcy. Pismo to musi zostać podpisane przez spadkodawcę, świadków oraz dowódcę statku (samolotu) lub jego zastępcę. W przypadku gdy testator z jakichś powodów nie może podpisać pisma, winno to zostać zaznaczone przez podanie przyczyny braku podpisu testatora. W tej formie testamentu nie są wymagane okoliczności, jak: obawa rychłej śmierci spadkodawcy, niebezpieczeństwo katastrofy czy utrudnienie w sporządzeniu testamentu zwykłego.
Testament wojskowy
Testament wojskowy reguluje akt wykonawczy, jakim jest rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej z dnia 30 stycznia 1965 r. w sprawie testamentów wojskowych. Zgodnie z nim testament wojskowy może zostać sporządzony tylko w czasie mobilizacji lub wojny albo przebywania w niewoli. Taki testament może zostać sporządzony tylko przez żołnierzy Sił Zbrojnych pełniących czynną służbę wojskową, pracowników cywilnych zatrudnionych w Siłach Zbrojnych oraz przez osoby cywilne towarzyszące Siłom Zbrojnym.
W sytuacji, gdy testator chciałby pominąć osoby najbliższe, którym przypadłby majątek po zmarłym, warto sporządzić testament. Należy jednakże mieć na uwadze, iż osoby najbliższe testatorowi, jak: zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z mocy ustawy, a nie zostali ujęci w testamencie, mogą wystąpić z roszczeniem do spadkobierców o zachowek.
W przypadku, gdy pominięty w testamencie uprawniony jest trwale niezdolny do pracy, albo jeżeli jest małoletnim zstępnym spadkodawcy, należy się takiej osobie dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadł przy dziedziczeniu ustawowym. W pozostałych przypadkach należna jest połowa wartości udziału, który by przypadł osobie pominiętej w testamencie przy dziedziczeniu ustawowym. Osobie takiej przysługuje przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku. Warto pamiętać, iż roszczenia takie przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu.
W skrajnych przypadkach spadkodawca może wydziedziczyć najbliższych i pozbawić roszczenia o zachowek. Musi to wynikać bezpośrednio z treści testamentu i wyraźnie wskazywać, kogo ze zstępnych, małżonka lub rodziców testator chce pozbawić zachowku. Jest to sytuacja szczególna i możliwa tylko w sytuacji, gdy uprawniony do zachowku:
1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Jacek Pałka
adwokat
www.mecenaspalka.pl